Modul rad i odmor
05 ‒ 09. april 2021.
Prošle smo godine iskusili promjene u svim domenama života. Jedna od najdublje pogođenih je domena radnih odnosa. Prema procjenama Međunarodne organizacije rada, ako se računaju sati rada tokom 2020. godine, na globalnom nivou je izgubljeno 255 miliona poslova na puno radno vrijeme. Pošto je značajan dio ljudi radilo povremene ili poslove na kraće radno vrijeme, broj stvarnih osoba koje su pogođene još je veći. Na nivou domaćinstava, efekti se umnožavaju. U našem regionu broj izgubljenih poslova broji se u desetinama hiljada. U zoni sa ionako niskim stopama zaposlenosti ovakva situacija prijeti produbljivanju siromaštva radništva i njihovih porodica. Ovo bi, nekadašnjim rječnikom rečeno, moglo voditi „zaoštravanju klasne borbe“, a različite aktivnosti i potezi radništva posljednjih mjeseci i odgovor vlasnika i vlasti sugerišu da se nešto tako zaista i dešava.
Sa onu stranu ovih podataka i najrecentnijeg razvoja događaja, stoji činjenica da kapitalizam (i bilo koji drugi sistem proizvodnje) počiva na određenom sistemu proizvodnih odosa koje politički utvrđuje, brani, održava i mijenja s ciljem reprodukcije tih istih odnosa. Zbog toga ga je potrebno analizirati kao istorijski sistem i formu. Tamo gdje se kapitalizam uvodi mora se proizvesti i kapitalističko radništvo tj. subjekt koji „pristaje“ na kapitalistički oblik proizvodnje i ponaša se u skladu sa „klasnim kompromisom“. Kompromis se utvrđuje u pravno-političkoj sferi i kroz borbu koju odlučuju različiti fakori, od ljudskih, organizacionih do tehničkih. Tamo gdje kapitalizam mijenja strukturu proizvodnje mijenja se i struktura radništva, a to ne prolazi bez posljedica.
Ovo su pretpostavke od kojih Modul polazi. Prvi dio programa će se fokusirati na komplikovane lokalne istorijske procese i kroz nekoliko slučajeva reći nešto o tome kako smo se zatekli u današnjoj situaciji. Predavanja u drugom dijelu analiziraju savremene, globalizovane okvire organizovanja proizvodnje u pojedinim sektorima, posljedice ove organizacije, te stvarne i potencijalne efekte tehnološkog razvoja i automatizacije u polju radnih odnosa i subjektvnih formi.
Raspored
Ponedjeljak 05.04.2021.
Profesionalni diskutanti, bukači i šetači: Izazovi sprovođenja Zakona o udruženom radu u jugoslovenskim fabrikama – Goran Musić
Utorak, 06.04.2021.
Radničke borbe oko 1989. – Slučaj kombinata Borovo – Sven Cvek
Srijeda, 07.04.2021.
Privatizacija i radničke borbe na evropskoj periferiji – Anđela Pepić
Četvrtak, 08.04.2021.
Tekstilna industrija: globalni lanci vrednosti i radna prava – Bojana Tamindžija
Petak, 09.04.2021.
Pa, pa, proleteri: automatizacija i kriza rada – Tomislav Medak
Program
Profesionalni diskutanti, bukači i šetači: Izazovi sprovođenja Zakona o udruženom radu u jugoslovenskim fabrikama, Goran Musić
Kratki opis
Nakon niza ekonomskih i političkih kriza krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina prošlog veka Savez komunista Jugoslavije se odlučuje za ambiciozno proširivanje koncepta i prakse samoupravljanja kako bi osigurao dalji razvoj jugoslovenskog socijalizma. Kamen temeljac nove reforme, zvanično nazvane Zakon o udruženom radu (ZUR), trebala je biti radnička klasa. Ovo predavanje će predstaviti izazove sa kojima su se suočila industrijska preduzeća u toku sprovođenja ZUR-a, iz perspektive manuelnih radnika u direktnoj proizvodnji. Oslanjajući se na istorijsko istraživanje sprovedeno u fabričkim arhivama predavanje će skicirati glavne linije podela unutar jugoslovenskih radnih kolektiva i način na koji su se one reflektovale u novoj samoupravljačkoj praksi.
Goran Musić je naučni saradnik na Platformi za istraživanje transformacija u Istočnoj Evropi, Univerziteta u Beču. Trenutno se bavi istraživanjem razmene radnika i ideja radničkog samoupravljanja unutar Pokreta nesvrstanih. Doktorirao je istoriju na Evropskom univerzitetskom institutu u Firenci. Njegovo doktorsko istraživanje o jugoslovenskoj radničkoj klasi i protivrečnostima radničkog samoupravljanja je nedavno izašlo kao knjiga pod naslovom Making and Breaking the Yugoslav Working Class: A Story of Two Self-Managed Factories za Central European University Press,
Radničke borbe oko 1989. - Slučaj kombinata Borovo, Sven Cvek
Kratki opis
Ovo je izlaganje temeljeno na istraživanju “Kontinuitet društvenih sukoba 1988.-1991.: kombinat Borovo”koje je od 2013. do 2018. vođeno u organizaciji Centra za mirovne studije i Baze za radničku inicijativu i demokratizaciju iz Zagreba. Iskustvo radništva u vukovarskom Borovu poslužit će nam kao početna točka za razgovor o radničkim borbama u Jugoslaviji s kraja osamdesetih i početka devedesetih godina 20. stoljeća. Problemi na koje ćemo se osvrnuti tiču se promjena u iskustvu rada i poziciji radništva kao i uspona nacionalističkih politika iz toga vremena.
Sven Cvek (Pula, 1975.) radi na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Autor je monografije “Towering Figures: Reading the 9/11 Archive” (Brill/Rodopi 2011.), jedan od urednika knjige “Naša priča: 15 godina ATTACK!-a” (Autonomni kulturni centar, 2013.) te koautor studije “Borovo u štrajku: rad u tranziciji 1987.-1991.” (BRID, 2019.). Od 2013. do 2018. sudjelovao je u istraživanju “Kontinuitet društvenih sukoba 1988.-1991.: kombinat Borovo” u organizaciji CMS-a i BRID-a.07.04.2021.
Privatizacija i radničke borbe na evropskoj periferiji, Anđela Pepić
Kratki opis
Jednu od centralnih uloga u transformaciji društveno-ekonomskog sistema Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) i država nastalih njenim raspadom u tržišnu privredu, odigrali su procesi privatizacije koji su oblikovali društvene sukobe u sferi rada. Pod privatizacijom, u kontekstu SFRJ i država naslјednica, podrazumijevamo procese promjene vlasništva nad preduzećima iz društvenog, preko državnog u privatno vlasništvo koja se realizovala (i realizuje se) kroz više različitih formi uklјučujući i likvidacije, stečajne postupke, te prodaju/kupovinu preduzeća. Predavanje će se razmotriti različite oblike društvenih sukoba u sferi rada u vezi sa procesom privredne transformacije i privatizacije, te diskutovati uticaje tih procesa na radništvo. Procese privatizacije i njihov uticaj na radništvo u Bosni i Hercegovini nije moguće objasniti bez prethodnog poznavanja šireg društvenog konteksta unutar kojeg su se isti odvijali (ili se i dalјe odvijaju). Pri tome prvenstveno mislimo na globalizaciju i njen uticaj na političko-ekonomsku periferizaciju zemalјa Istočne i Jugoistočne Evrope. Predavanje će, stoga, na primjerima nekadašnjih industrijskih giganata: Rudi Čajavec, Energoinvest i Aluminij analizirati međusobnu povezanost procesa transformacije unutar samih procesa globalizacije i prefirerizacije zemlje.
Anđela Pepić je doktorantkinja na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Banjoj Luci – istraživačka oblast sociologija. U svom dosadašnjem istraživačkom radu fokusirana je na ekonomska i socijalna prava, rad, radništvo, radnička klasa, sindikalizam, te uticaj globalizacije i društvenih promjena na rad i radništvo.
Tekstilna industrija: globalni lanci vrednosti i radna prava, Bojana Tamindžija
Kratki opis
Prema neoliberalnoj doktrini slabije razvijene i nerazvijene zemlje uključivanjem u globalne lance vrednosti dobijaju priliku za usvajanjem najsavremenijih znanja i tehnologija, a participacija u globalnoj ekonomiji najčešće se predstavlja kao sigurni put u ekonomski prosperitet. U realnosti, transnacionalne kompanije kroz globalne lance snabdevanja kontrolišu 80% svetske trgovine, a apsorpcija viška vrednosti je sve samo ne balansirana. U okviru tekstilne industrije, u proseku, oko 60% od finalne cene proizvoda odlazi direktno brendovima i distributerima lociranim u zemljama Globalnog severa dok su dobavljači i podugovarači rasuti po zemljama Globalnog juga prinuđeni su da se zadovolje minimalnim udelom u raspodeli. Niska cena je kroz autsorsing direktno povezano sa eksploatacijom dečjeg i migrantskog rada i sweatshop-ova. Zemlje Globalnog juga su, pritom, prinuđene da se međusobno takmiče u proizvodnji što povoljnijih uslova za poslovanje multinacionalnim kompanijama, gde povoljna poslovna klima znači brojne poreske olakšice, besplatnu infrastrukturu, direktne novčane subvencije i ruiniranje radnog zakonodavstva. Poslednjih godina sve više se osvetljavaju identični mehanizmi brutalne eksploatacije i u zemljama bivšeg Istočnog Bloka u Evropi. U tekstilnoj industriji, neplaćen prekovremeni rad, zabrana odlaska u toalet, uskraćivanje godišnjeg odmora i zarade koje jedva pokrivaju preživljavanje postale su stvarnost većine radnica i radnika današnje Centralne, Istočne i Jugoistočne Evrope. Procesi tranzicije u ovom regionu praćeni su planskim uništavanjem lokalne privrede upravo kao uslovom za uključivanje u globalne ekonomske tokove sve dok kao jedini preostali resurs nije ostala jeftina radna snaga, čiji je položaj dodatno oslabljen sukcesivnim izmenama radnog zakonodavstva u korist poslodavaca.
Bojana Tamindžija je od 2017. godine nacionalna kordinatorka Clean Clothes Campaign mreže za Srbiju. Koautorka dva istraživanja o uslovima rada u tekstilnoj industriji u Srbiji i članica koordinacionog tela Evropske Koalicije Clean Clothes Campaign mreže.
Clean Clothes Campaign mreža je međunarodna inicijativa koja deluje od 1989. godine i koja je posvećena poboljšanju uslova rada i osnaživanju radnica i radnika u globalnoj industriji odevnih predmeta. CCC okuplja više stotina organizacija i sindikata širom sveta koji su jednako zastupljeni u zemljama proizvodnje (zemlje jeftine radne snage u koje kompanije najčešće autsorsuju proizvodnju) i razvijenim potrošačkim zemljama (zemlje iz kojih najčešće potiču kompanije i za čije se tržište odevni predmeti uglavnom proizvode).
Vidi: https://cpe.org.rs/clean-clothes-campaign/ (Centar za politike emancipacije, Srbija)
Pa, pa, proleteri: automatizacija i kriza rada, Tomislav Medak
Kratki opis
Proteklih godina diskurs o četvrtoj industrijskoj revoluciji — koja se zasniva na uklapanju distribuiranih kibernetičkih tehnologija poput interneta stvari, umjetne inteligencije, visokopropusnih digitalnih mreža, velikih podataka i autonomne robotike s procesima proizvodnje i logistike — bio je praćen alarmantnim najavama drastičnih gubitaka radnih mjesta. Automatizacija u industrijskim pogonima, skladištima, prijevozu, poljoprivredi, administraciji, novinarstvu i mnogim drugim granama prijeti velikom nezaposlenošću, što predstavlja temeljitu krizu za društva u kojima je primarni oblik zadovoljavanja potreba i socijalizacije za većinu stanovništva kroz formalnu kapitalisitčku ekonomiju, prodaju vlastite radne snage i konkurentsko tržište rada. Međutim, taj diskurs je u velikoj mjeri marketinška koprena za procese u kojima primarni generator niskih profitnih stopa i nezaposlenosti nije tehnološki razvoj već usporavanje svjetskog kapitalizma. U mom izlaganju ocrtati ću te procese i posljedice po globalnu radnu snagu, a s pogotovim osvrtom na posljedice automatizacije na kapitalističku periferiju.
Tomislav Medak je doktorand pri Centru za postdigitalne kulture Sveučilišta u Coventryju. Piše doktorat o političkoj ekonomiji tehnološkog razvoja i planetarnoj ekološkoj krizi. Član je teorijskog i izdavačkog tima Multimedijalnog instituta, supokretač projekta Piratska skrb i knjižničar-amater projekta Memory of the World. (više: https://tom.medak.click/hr/)