Organizovanje radničke borbe – Anđela Pepić

Prema poznatoj maksimi iz Manifesta komunističke partije „Istorija svakog dosadašnjeg društva jeste istorija klasnih borbi.“ U kapitalizmu društveni sukobi u sferi rada, kao odnos između suprotstavljenih strana koje imaju protivrječne interese,[1] podrazumijevaju sukobe radnika sa klasom vlasnika. U socijalizmu su stvari drugačije, ali sukob nije eliminisan; kao što nam pokazuje istorija transformacije društvenoga, ekonomskog i političkog sistema Socijalističke federativne republike Jugoslavije (SFRJ) i država nastalih njenim raspadom koju, pored drugih značajki i sukoba, karakterišu i kontinuirani društveni sukobi u sferi rada sa ishodima po pravilu negativnim po same radnike.

Zašto se radništvo bori?

Prije svega, treba da razjasnimo koje akcije radništva možemo da svrstamo pod sveobuhvatni termin radničkih borbi. Među najpoznatijim oblicima radničkih borbi su prijetnje prekidom rada, različite forme opstrukcije rada (kroz usporavanje radnog procesa, formalističkog rada „samo po propisima“ i odbijanja dodatnih zaduženja), različite forme apsentizma (odlasci na bolovanja i drugi vidovi odsustva s posla, a koji nisu i zaista uzrokovani zdravstvenim ili drugim problemima), sabotaže na radu, te najpoznatiji – štrajkovi, odnosno najavljene ili iznenadne kolektivne obustave rada.[2]Dodatno, u kontekstu specifičnosti prelaska na kapitalistički oblik društvenog uređenja, što je uključivalo i dinamične privatizacijske procese,[3] neophodno je napomenuti i druge značajne oblike radničkih borbi poput radničkih tužbi, okupiranja fabrika i proizvodnih pogona te različite forme protesta i slično.[4]

U okviru SFRJ, radničke borbe su uglavnom bile potaknute lošim materijalnim položajem proizvodnih radnika te jazom između teorijskog, deklarativnog samoupravljanja i realnih praksi. Neca Jovanov u tekstu o štrajkovima u SFRJ navodi: “Radniku koji je u najamnom položaju i nad kojim se vrši prinuda u krajnjoj liniji je svejedno da li tu prinudu vrši savezni, republički, opštinski ili fabrički birokratski, od njega otuđeni i osamostaljeni centar društvene moći. On (radnik) se buni protiv prinude, između ostalog i štrajkom, bez obzira sa kog nivoa i u čije ime ona dolazila.”[5] S raspadom SFRJ i transformacijom socijalističke u otvorenu tržišnu privredu, odnosno s promjenom proizvodnih odnosa, radnici su bili ti koji su u najvećoj mjeri trpjeli negativne ekonomske posljedice procesa privatizacije i transformacije, poput povećane nezaposlenosti te dodatnog osiromašenja radnika koji su ostali bez posla i bilo kakvih naknada i otpremnina.[6]

Privatizacijski procesi su u republikama i pokrajinama SFRJ počeli 1989. godine donošenjem Zakona o društvenom kapitalu.[7]Takozvana Markovićeva privatizacija omogućila je privatizaciju društvenog vlasništva, i to tako da su radnici društvenih preduzeća mogli da kupe udio u vlasništvu, ali nisu mogli da trguju tim udjelom na finansijskom tržištu. Osamdesete godine prošlog vijeka uglavnom su bile obilježene mnoštvom protesta i štrajkova radnika nezadovoljnih procesima promjena, ali i dugogodišnjim problemima unutar radnih organizacija uzrokovanim sve lošijom međunarodnom ekonomskom situacijom u zemlji, koji su kulminirali transformacijom svojinskih odnosa.[8] Sama privatizacija nije daleko odmakla kada je došlo do raspada SFRJ. Od tada zemlje nasljednice razvijaju nezavisne programe daljnje privatizacije i oni još uvijek nisu dovršeni.

Na prostoru Bosne i Hercegovine svojinska transformacija je izvršena tokom ratnih dešavanja 1990-ih kroz pretvorbu tadašnje društvene svojine u državnu (odnosno entitetsku).[9] Ona je kasnije potvrđena kroz takozvanu „vaučersku“ privatizaciju pod pokroviteljstvom Američke agencije za međunarodni razvoj (USAID) 1997. godine. Nastavak privatizacijskih procesa koji i dalje traju u određenom obimu odvija se kroz privatizaciju (uglavnom strateških) preduzeća u državnom ili entitetskom vlasništvu.[10]

Kao posljedica toga desetine hiljada radnika ostale su „na ulici“. Rudi Čajavec iz Banje Luke je, naprimjer, prije bh. rata zapošljavao 10.000 radnika, a nakon sprovedene privatizacije sva preduzeća ovog industrijskog kompleksa su ili prodata ili likvidirana ili su u stečajnom / likvidacijskom postupku. Transformacija privrede i rapidna deindustrijalizacija značila je takođe i drastično smanjenje broja proizvodnih preduzeća u korist povećanja broja preduzeća u oblasti trgovine i uslužnih djelatnosti, što je samo po sebi promijenilo i strukturu radništva te do određene mjere uticalo i na dodatno razjedinjenje radništva i po sektorskim osnovama.

Gdje su u svemu tome sindikati?

Prema mišljenju jednog bivšeg radnika Rudi Čajaveca, [11] razlog zbog kojeg se sindikati danas gotovo ne angažuju u radničkoj borbi jeste da su pacifikovani tako što su institucionalizovani. On smatra da su onog momenta kada su stavljeni za isti sto sa poslodavcima i vladom, u tripartitnom dijalogu, nestale sve opcija za borbu, osim borbe „u rukavicama“. Sindikati, kao interesne organizacije koje okupljaju radnike, iako u teoriji obavljaju funkciju  zaštite interesa svojih članova, često u praksi nisu ispunjavali svoju osnovnu funkciju. Naspram uvriježenom mišljenju da su sindikati u SFRJ štitili interese radničke klase (imajući u vidu da su svi radnici automatski postajali i članovi sindikata zaposlenjem u određenom preduzeću / radnoj organizaciji), istraživanja i iskustva samih radnika iz tog perioda daju nešto drugačije viđenje uloge sindikata. Sindikati su u bivšoj Jugoslaviji bili jedna od društveno-političkih organizacija čija je uloga bila „informisanje, vođenje izborne „kampanje“ u procesu samoupravnog odlučivanja, do borbe protiv svih „antisocijalističkih“ pojava“.[12] U skladu s tim njihova uloga u društvu koje je počivalo na društvenoj svojini nad sredstvima za proizvodnju i na samoupravljanju bila je značajno drugačija nego u kapitalističkim zemljama. Sindikat je u SFRJ bio percipiran kao organizacija primarno zadužena za obezbjeđenje zimnice, organizovanje radničkih igara i odmora ili, kako se moglo čuti, „samo za krompir i pitanja odmora“. Stoga nas ne treba iznenaditi činjenica da su radničku borbu, a prije svega štrajkove, u SFRJ od 1958. do 1990. godine uglavnom organizovali sami radnici, odnosno grupe radnika, a ne sindikati.[13] Takođe, štrajk u SFRJ nije bio legalan sve do 1991. godine kada je donesen prvi Zakon o štrajku [14] jer se u opštoj, naučnoj i stručnoj javnosti smatralo da u državi pod de jure radničkom kontrolom nema smisla, te su se pojave štrajkova zvale eufemistički „obustave rada“. Zadatak sindikata u slučaju obustava rada, koje su radnici sami organizovali bez učešća sindikata, bio je da se pobrinu ili da ne dođe do štrajka ili da se pobrinu da se što prije završi, odnosno da ga pacifikuju.[15] Kako Nada Novaković navodi:

U periodu 1958.–1990. godine radnički štrajkovi su, skoro u celini, organizovani mimo sindikata. Retki su bili štrajkovi koje su pokretale sindikalne organizacije, jer je za to sledila represija od strane političkih i državnih organa. Štaviše, sindikati nisu vodili ni evidenciju o štrajkovima i njihovim posledicama. To su na sebe najčešće preuzimali organi javnog reda (policija, MUP), u saradnji sa komitetom za opštenarodnu odbranu i društvenu samozaštitu (ONO i DSZ). Najpre su na njegovo čelo postavljani predsednici izvršnog odbora sindikata radne organizacije, a kasnije je to povereno sekretaru SK. Najvažnija uloga sindikata je bila, prema zvaničnim informacijama i dokumentima, da vodi računa da do štrajka ne dođe, a kad dođe, da se on što pre okonča. Pritom je sindikat imao zadatak da se to reši tako «što će da štiti interese radnika». Taj interes je zvanično i stvarno tumačilo najviše sindikalno i partijsko rukovodstvo.[16]

Sindikati su u dosadašnjim štrajkovima i protestima i u postsocijalističkom periodu često djelovali kao pacifikatori radničkih buntova, kao podrška upravi preduzeća ili vlasti tako da su umirivali pobunjeno radništvo te probleme pokušavali (ili prividno pokušavali) rješavati kroz „tripartitni“ dijalog. Tokom procesa privatizacije i transformacije, ali sasvim sigurno i zbog nasljeđa iz perioda SFRJ, sindikati su u velikoj mjeri izgubili povjerenje svog aktuelnog i potencijalnog članstva.

Postoji, međutim, i druga strana medalje. Naime, jedan dio radništva je u kontinuitetu pružao otpor privatizacijskim procesima, bilo kroz djelovanje nezavisnih sindikata ili samoorganizujući se mimo formalnih sindikalnih okvira. Primjer takvih akcija su svakako protestne kampanje radništva u vidu različitih akcija usmjerenih ka zahtjevima za smjene direktora, tužbi protiv direktora i vlasti, blokada nadležnih vladinih institucija, štrajkova glađu i slično. Tako su, naprimjer, radnici privatizovanih i fabrika u stečaju iz Tuzle i njene šire okoline (DITA, Tvornica transportnih uređaja, Fabrika namještaja „Konjuh“, Fabrika obuće „Fortuna“ i dr.) pokrenuli seriju protestnih kampanja zahtijevajući ispunjenje osnovnih radnih prava (isplata zarađenih plata te realizaciju stečenih prava na zdravstveno i penzijsko osiguranje). Ove kampanje su za vrhunac imale seriju protesta u februaru 2014. godine koji su prouzrokovali i širi bunt građana u drugim gradovima u BiH. Važan pokretački faktor radničkog i građanskog bunta bio je tada rad Nezavisnog sindikata Solidarnost koji je igrao vodeću ulogu u mobilizaciji u Tuzli.[17] Nažalost, i taj radnički bunt je pacifikovan na nekoliko načina, uz različite uloge lokalnih političkih i ekonomskih elita te međunarodnih aktera.

Šta je danas moguće?

Postojeći zakoni o radu i zakoni o štrajku u Bosni i Hercegovini (u oba entiteta) načelno daju “slobodu” radnicima da se organizuju i pobune protiv kršenja radničkih prava. Međutim, u praksi ti zakoni uglavnom znače vrlo malo. Naročito je problematično rješenje u zakonima o štrajku kojim se propisuje održavanje minimuma procesa rada, odnosno navode poslovi koji se ne smiju prekidati u toku trajanja štrajka. Dodatno ograničenje predstavlja i sama najava štrajka, čime se drugoj strani u sukobu (poslodavcu) unaprijed daje obavještenje o pobuni i ostavlja prostor za intervencije i pacifikaciju radnika korištenjem različitih metoda i tehnika (od “potkupljivanja” do zastrašivanja).

Dijelom i zbog toga radničku borbu u Bosni i Hercegovini u protekle tri decenije karakterišu štrajkovi bez odjeka, tužbe radnika zatrpane u kafkijanskim sudskim procesima, klijentelizam sindikata, potkupljivanje sindikalnih vođa, upravljanje strahom od gubitka posla i prihoda itd. I sami radnici takođe nisu dovoljno ujedinjeni, te ne vide sindikat kao mogući način organizovanja za potrebe ostvarivanja svojih prava. Premda radnici imaju moć da dejstvuju (imajući, prije svega, u vidu brojčano stanje), nedostaje im ujedinjujući faktor koji je bio presudan, recimo, za pokretanje masovnih protesta iniciranih iz Tuzle te istrajnost u borbi. Sindikati su, nažalost, djelovanjem različitih faktora dodatno razjedinjeni i uglavnom otuđeni od svoje baze, odnosno radnika. Time su izgubili svoj karakter borbene institucije.

Kako navodi Neca Jovanov, “Lenjin je svojevremeno govorio o tome da društvo koje nema hrabrosti i sposobnosti da sazna pravu istinu o sebi nije zdravo društvo”.[18] Na tragu toga možemo reći da kao imperativ ostaje kritičko propitivanje današnje strukture sindikata i njihovog djelovanja, a s ciljem da se stvore osnove za ponovnu izgradnju povjerenja između sindikata i baze te preduslovi za radničku borbu sa pozitivnim ishodom po same radnike.

Anđela Pepić

Bilješke i izvori

[1] Bolčić, S. (2003). Svet rada u transformaciji. Beograd: Plato.

[2] Ibid. str. 232.

[3] Pod privatizacijom podrazumijevamo procese promjene vlasništva nad preduzećima iz društvenog (preko državnog) u privatno vlasništvo, a koja se realizuje kroz više različitih formi, uključujući i likvidacije, stečajne postupke te prodaju/kupovinu preduzeća.

[4] Za detaljnije opise vidjeti: Arhiv radničkih borbi.

[5] Jovanov, N. (1979). Radnički štrajkovi u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji od 1958. do 1969. godine. Beograd: ZAPIS

[6] Vidjeti: Majstorović, D., Vučkovac, Z. & Pepić, A. (2015). From Dayton to Brussels via Tuzla: post-2014 economic restructuring as europeanization discourse/practice in Bosnia and Herzegovina. Southeast European and Black Sea Studies, 15(4), 661-682. doi: 10.1080/14683857.2015.1126093.

[7] Službeni list SFRJ 84/89.

[8] Radničkih protesta širom SFRJ u periodu od 1980. do 1988. godine bilo je 5588 (Jovanov, N. (1989). Sukobi: protagonisti latentnih i otvorenih društvenih konflikata. Nikšić: Univerzitetska riječ).

[9] Zakon o pretvorbi društvene svojine, Službeni list Republike Bosne i Hercegovine 33/94; Zakon o prenosu sredstava društvene u državnu svojinu, Službeni glasnik Republike Srpske 4/93.

[10] O privatizacijskim procesima detaljnije je pisano u: Majstorović, D., Vučkovac, Z. & Pepić, A. (2015). From Dayton to Brussels via Tuzla: post-2014 economic restructuring as europeanization discourse/practice in Bosnia and Herzegovina. Southeast European and Black Sea Studies, 15(4), 661-682. doi: 10.1080/14683857.2015.1126093.

[11] Neformalni razgovor sa autorkom teksta, 29. 6. 2020.

[12] Novaković, N. (2017). Radnički štrajkovi i tranzicija u Srbiji od 1990. do 2015. godine. Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe i Institut društvenih nauka, str. 139.

[13] Vidjeti: Jovanov, N. (1989). Sukobi: protagonisti latentnih i otvorenih društvenih konflikata. Nikšić: Univerzitetska riječ; Jovanov, N. (1979). Radnički štrajkovi u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji od 1958. do 1969. godine. Beograd: ZAPIS.

[14] Službeni list SFRJ br. 23/91.

[15] Novaković, N., str. 140.

[16] Novaković, N., str. 140.

[17] Mraović, B. (2018). Život takmičarskog duha: kapitalizam, klasna organizacija i radništvo u Bosni i Hercegovini. Sindikalizacija, vol.1, 55-88.

[18] Jovanov, N. (1979). Radnički štrajkovi u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji od 1958. do 1969. godine. Beograd: ZAPIS (str. 5).

O: Prilozi o radno-proizvodnim odnosima, br. 09.