Historija rada u postjugoslavenskoj historiografiji u Makedoniji – Ivana Hadžievska
Uvod u jednu epistemološku nepravdu
Historija rada je tokom hladnog rata bila van interesa šire akademske zajednice u SAD-u i Zapadnoj Evropi, ali je kroz uspon „globalne historije rada“ (Global labor history) tokom osamdesetih godina prošlog stoljeća ponovno počela privlačiti širu pozornost u istraživačkim krugovima. Reinvencija ovog istraživačkog polja začeta je u Internacionalnom institutu za socijalnu historiju u Amsterdamu 1980. godine kao reakcija na krizu radničke i socijalne historije. Suvremeni pristup u ovom polju teži odgovoriti na pitanja o uvjetima rada, individualnim i kolektivnim identitetima radnika i radnica, socijalnim aspektima povijesnih sukoba, (ne)formalnim i političkim organizacijama radništva, kao i oblicima otpora protiv neslobodnoga i robovskog rada.[1]
U socijalističkim zemljama u Evropi istraživanje historije rada razvijalo se drugačije. Tamo su radnička historija, klasna borba, historija sindikalnih i komunističkih pokreta činili dio centralnoga i službenog narativa državne prošlosti zasnovanog na dijalektičkoj koncepciji totaliteta.[2] U ovom tekstu cilj je problematizirati suvremene načine artikulacije značenja radničke historije na postjugoslavenskom prostoru, posebno u makedonskoj historiografiji. Na tom tragu želim argumentirati tezu o disproporcionalnom reduciranju, distorziranju i sistematskom zaboravljanju radničke historije, koje se događa u raznim oblicima i najčešće u institucionaliziranim “prostorima znanja” (bibliotekama, arhivima, univerzitetima, institutima, veći dio njih – državnim institucijama). U ovom procesu identificiram elemente onoga što je filozofkinja Miranda Fricker nazvala “epistemološka nepravda”[3] prema historijskim iskustvima i ulozi radništva kroz politike i socijalne borbe, koje su u makedonskom slučaju povezane s procesima nacionalne i državne izgradnje.
Oslanjam se na metodološki pristup istraživanja o socijalnim aspektima industrijskog radništva na teritoriji Makedonije (vardarski dio Makedonije u sklopu Kraljevine SHS / Kraljevine Jugoslavije) između dva svjetska rata[4] koje sam provela u periodu 2018.– 2020. godine te se dijelom koristim rezultatima tih istraživanja.
Historija rada u postjugoslavenskom kontekstu
U socijalističkoj Jugoslaviji historija rada je bila dobro razvijeno i institucionalizirano istraživačko polje, s više specijaliziranih centara i arhiva u svim republikama. Ovo je omogućavalo istraživačku komociju i potrebne resurse za intenzivan sistematski rad, o čemu svjedoči produkcija voluminozne literature.[5] Istraživački pristupi historiji rada i radničkog organiziranja te socijalnoj i ekonomskoj historiji uglavnom su bili utemeljeni u teoretskom i metodološkom okviru „naučnog marksizma“. S druge strane, istraživanja u ovom polju često su patila od kontekstualnih ograničenja službene historiografije, koja je uvijek bila istovremeno i u ulozi konstruiranja i održavanja državnih i nacionalnih narativa te služila kao jedna vrsta „amalgama” za različite elemente u nacionalnoj izgradnji. Osim toga, i unutar struke je vladala napetost između snaga koje su težile centralizaciji, odnosno decentralizaciji države.[6]
Razvoj historije rada u makedonskoj historiografiji, od stvaranja države do danas, može se pratiti kroz tri generacije istraživača i istraživačica. Prva generacija je bila sastavljena od naučnika iz oblasti ekonomije i prava, zatim iz historije,[7] koji su napisali prve radove o socijalnim i ekonomskim uvjetima razvoja “makedonskog agrarnog i urbanog proletarijata”, utirući put dioničarskom i novčanom kapitalu” još u 19. vijeku. S obrazovanjem historičarskog kadra na državnim univerzitetima i naučno-obrazovnim institucijama ustanovljenim krajem 40-ih godina produkcija literature o historiji razvoja radničkoga i komunističkog pokreta na teritoriji Makedonije i ispitivanje nacionalnih pitanja kroz prizme klasne i socijalne historije dalje su rasli. Naučnici prve generacije vide vezu između kompleksnog nacionalnog pitanja i njegovih repova iz 19. vijeka s historijom proletarijata, koja kulminira kroz narodnooslobodilačku borbu tokom Drugoga svjetskog rata. Eksploataciju radništva koju vrši “tuđinska ili domaća buržoazija” analiziraju kroz procese “kolonijalizacije, asimilacije i denacionalizacije” makedonskog naroda kojima rukovode državno-administrativni režimi Srbije, Bugarske ili Grčke. U njihovim radovima prevladava sentiment idealizacije i romantizacije radničke klase, posebno kroz figuru njenog historijskog mučeništva i pathosa. S druge strane ideološkog diskursa, međutim, ipak pronalazimo mnoštvo značajnih naučnih priloga koji sadrže ozbiljne demografske i statističke analize, detaljne komentare popisnih rezultata, cijena proizvoda i uvjeta svakodnevnog života radničkih slojeva. Istraživane su cijene nadnice, hrane, stanovanja, obuće i odjeće, osiguranje, zdravstveni i higijensko-sanitarni uvjeti rada i života, a posebna je istraživačka pažnja posvećena oblicima proleterskog organiziranja.
Druga generacija istraživača historije rada[8] zatekla se u potpuno novom nacionalnom i političkom kontekstu. Raspad Jugoslavije, uza sve ostalo, donosi i velike promjene u strukturama i uvjetima za naučni rad. Nestaje do tada izgrađivana infrastruktura, dok se istovremeno dešava i veliko ideološko odmicanje od nasljeđa socijalističke Jugoslavije.
Tako tranzicija donosi i velike promjene u diskursu sjećanja i pomak od socijalističkih vrijednosti i simbola prema vrijednostima kapitalizma praćen turbo eksponiranjem simbola nacionalne zasebnosti. Razumijevanje pojave historijskog revizionizma izuzetno je značajno u objašnjavanju novih ili obnovljenih okvira promišljanja nacije-države u postsocijalističkim zemljama. Radi se o pojavi koja je ohrabrila „prevladavanje prošlosti” (Todor Kuljić) i stimulaciju naučnih, ali i mnoštva kvazinaučnih ispitivanja narativa i mitova koji potpomažu upravo nacionalističke okvire promišljanja historije.[9] Istraživači koji nakon devedesetih rade na temama iz oblasti historije rada najčešće koriste okvir “historije svakodnevnog života”, ali, opet, radi se o metodološki rudimentiranim pristupima, pri čemu je primjetna fetišizacija arhiva, a pristupi naučnom pisanju ateorijski. Ako je historija rada i radnika bila dominantna tema kod istraživača prve generacije nakon tranzicijskih promjena, tema nije “ponovo-posjećena” (revisited) i preispitana kroz pristupe suvremenih humanističkih nauka i interdisciplinarnosti, već je ili prosto zaboravljena ili ridikulizirana kroz efekte historijskog revizionizma. Opća tendencija ovog perioda je korištenje socijalističkih narativa kao strašila, posebno nakon prihvaćanja teze njemačkog historičara Ernesta Noltea u jednom dijelu naučne i generalne javnosti da je nacizam asimetrična reakcija na komunizam u 20. vijeku. Posljedično, historija radničkih slojeva ostaje neistražena oblast koja funkcionira kao limes između simplificiranog razumijevanja “seljačke mase” i “vlasti tuđinskih elita”. U ovom okviru metodološki postaje nemoguć za promišljanja i razumijevanja narodnog prihvaćanja partizanskog otpora tokom Drugoga svjetskog rata i masovno prihvaćanje socijalističke forme kolektivističke ideologije nakon 1945. godine.
U posljednjem desetljeću debate i analize vezane uz historiju radništva na području Makedonije pomaknute su u prostor između naučnih institucija i alternativnih istraživačkih ili projektnih platformi bliskih nevladinom sektoru.[10] Heterogena grupa nezavisnih i/ili institucionalnih istraživača može se uvjetno nazvati “treća generacija”, čija je odlika kritičko promišljanje historije i primjena različitih teoretskih pristupa, kao i interdisciplinarnih i multidisciplinarnih metoda. Stvaranje “akademske dijaspore” istraživača koji su željni da učestvuju u globalnoj i kozmopolitskoj zajednici naučnika također je važan aspekt ove nove generacije.
U čemu je emancipacijski potencijal istraživanja historije rada
Istraživati danas socio-ekonomske aspekte rada stanovništva koje je postajalo ekonomski aktivno u mladoj industriji na teritoriji Makedonije između dva svjetska rata[11] predstavlja mogućnost za posmatranje radničke historije kroz koncept “ljudskog stanja” (conditio humana). Ovo znači proširiti perspektivu od transformacije uvjeta za očuvanje i održavanje života kroz trud i rad ka aktivnom izražavanju slobode kroz političko organiziranje i djelovanje, kao i tragati za dubljim uvidima u procese industrijske tranzicije i modernizacije.
Period između dva svjetska rata je vrijeme izgradnje industrijskih kapaciteta i intenzivne provedbe različitih eksperimentalnih politika nove vlasti Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca / Kraljevine Jugoslavije u domenama agrarnih, ekonomskih i socijalnih odnosa.[12] Stanovništvo koje je postajalo ekonomski aktivno u industriji, sporo i u fazama formiralo se u radničku klasu. Bila je to klasa “u nastajanju”, koja je tek započela formirati specifične socijalne i zdravstvene stvarnosti, nove navike u ekološkom i urbanom habitusu, kao i vlastitu kulturu koja se razlikovala od one kod “seoskog oceana” i one kod pasivne lokalne elite.[13]
Do interesantnih rezultata može se doći pri ponovnom istraživanju izvora koji se odnose na pitanja prodora modernog građanskog svjetonazora, na promjene u javnoj i privatnoj sferi, u radnom vremenu i kontroli vremena, radnih uvjeta, na socijalnu zaštitu i osiguranje, siromaštvo i nezaposlenosti kod urbanog stanovništva, dječji rad i radničku kulturu. Druga pitanja u sklopu ove teme koja do sada nisu razvijena u makedonskoj historiografiji su rodni i tjelesni aspekti rada u industriji.
Proučavanje međuovisnosti historijskih faktora i socijalnih struktura koji su stvarali i uvjetovali motivaciju za političku akciju u 19. i 20. vijeku sadrži epistemološki i emancipacijski potencijal za razvijanje humanističke i obrazovne vrijednosti današnje historijske nauke. Pri tome ne mislim na poticanje kratkotrajnog “akademskog trenda” ili upotrebu termina “emancipacije” kao floskule, već na kritički sukob s “mjestima znanja” i odnosima moći uključenim u pisanje i artikuliranje narativa o prošlosti. Zbog toga rezultati proučavanja historije rada i radništva kao svojevrsni vid otpora kroz znanje o “historijskim iskustvima” mogu biti obrazovne alatke važne za suvremenu radničku i uopće društvenu solidarnost.
Ivana Hadžievska
Izvori i bilješke
[1] Sabine Rutar, “Towards a Southeast European History of Labour: Examples from Yugoslavia”, Beyond the Balkans Towards an Inclusive History of Southeastern Europe (ed. Sabine Rutar), (Wien, Berlin: Lit Verlag, 2014), 323–354.
[2] Vidi: Tijana Okić “Politika, analogija, periodizacija. S onu stranu tribunalizacije historije”, Socijalna demokratija u BiH – Historijski pregled i razmatranja za budućnost, (Sarajevo: Friedrich-Ebert-Stiftung, 2020), 181–208. Dostupno online: https://library.fes.de/pdf-files/bueros/sarajevo/16515.pdf .
[3] Filozofkinja Miranda Fricker je dala kovanicu “epistemološka nepravda” (epistemic injustice), koncept prema kome neko iz pozicije moći može obespraviti nekoga u kapacitetu kao znalca. Fricker prepoznaje dvije forme epistemološke nepravde: nepravde prema svjedočanstvu (testimonial injustice), kada govornik dobije nefer tretman u odnosu kredibiliteta od strane slušalaca zbog predrasuda; i hermeneutička nepravda (hermeneutical injustice), gdje je nečije iskustveno polje bitno ograničeno u kapacitetu znanja zbog predrasuda i načina distribucije resursa za društvenu interpretaciju. Vidi: Miranda Fricker, Epistemic Injustice: Power and the Ethics of Knowing, (Oxford University Press, 2007).
[4] Rad u sklopu magistrarske teze “Ljudsko stanje industrijskih radnika na području Vardarske Makedonije (1918–1941)”. Istraživanje će biti objavljeno tokom 2021. godine, zajedno s detaljnim statističkim, demografskim i bibliografskim izvještajima.
[5] Jedan dobar primjer predstavlja publikacija Acta historico-oeconomica Iugoslaviae: Časopis za ekonomsku povijest Jugoslavije (Zagreb: Komisija za ekonomsku historiju Jugoslavije, 1974–1990; 1991–2008). Tu su svoje radove objavljivali povjesničari/-ke historije rada Ivan Erceg, Mira Kolar-Dimitrijević, Zdenka Šimončić-Bobetko, Josip Cazi, Dančo Zografski itd.
[6] Ulf Brunnbauer, “Compartmentalized Pasts: Workers’ History in Socialist Yugoslavia”, Paper presented at the 2016 European Social Science History Conference, Valencia 30 March – 2 April 2016. Dostupno online: https://ostblog.hypotheses.org/751.
[7] Značajne autorke i autori: Dančo Zografski, Riste Buntevski, Vera Vesković-Vangeli, Marija Jovanović, Kosta Sidovski, Risto Hristov, Lazar Sokolov, Nikola Uzunov, Boris Blagoev.
[8] Npr. historičarka Vera Goševa, koja se bavi ekonomskom i socijalnom historiografijom.
[9] Za historijske okvire istraživanja revizionizma u postjugoslavenskom kontekstu vidi: Todor Kuljić, Prevladavanje prošlosti: uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, (Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2002); Momir Samardžić, Milivoj Bešlin i Srđan Milošević (ur.), Politička upotreba prošlosti: o istorijskom revizionizmu na postjugoslovenskom prostoru, (Novi Sad: Alternativna kulturna organizacija, 2013). Dostupno online: https://rifdt.instifdt.bg.ac.rs/bitstream/id/3520/Politicka_upotreba_proslosti.pdf; Milo Petrović (ur.), Preispitivanje prošlosti i istorijski revizionizam. (Zlo)upotrebe istorije Španskog građanskog rata i Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije, (Beograd: Fakultet političkih nauka Univerziteta u Beogradu, 2014). Dostupno online: https://rifdt.instifdt.bg.ac.rs/bitstream/handle/123456789/1690/Preispitivanje_pro%20losti_i_istorijski_revizionizam.pdf?sequence=1; Domenico Losurdo, Historijski revizionizam. Problemi i mitovi, (Zagreb: Prosvjeta, 2017).
[10] Vidi predavanja, istraživanja i publikacije u sklopu organizacije: KUC Tekstil Štip (https://bit.ly/2JLkHQR); Levičarsko dviženje Solidarnost (https://www.facebook.com/LevicaraskoDvizenjeSolidarnost/); Socijalen Centar Dunja (https://www.facebook.com/SCDunja/).
[11] U odnosu na geografiju, istraživanje se odnosi na teritoriju vardarskog dijela Makedonije ili Vardarske Makedonije. Do 1912. godine teritorija je bila u sastavu Osmanlijskog carstva. Godine 1918. Vardarska Makedonija postala je dio Kraljevine SHS/K. Jugoslavije, historijski opredijeljena kao južni, orijentalni, ekonomski zatvoreni i zaostaliji kraj države, nasuprot sjevernome, katoličkom i kapitalistički razvijenijem kraju države.
[12] Vidi: Vladan Jovanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918–1929. Makedonija, Sandžak, Kosovo i Metohija u Kraljevini SHS, (Beograd: INIS, 2002); Nada Boškovska, Yugoslavia and Macedonia before Tito. Between repression and integration, (London, New York: I. B. Tauris, 2017).
[13] Vidi: Marie-Janine Calic, Sozialgeschichte Serbiens 1815–1941. Der unaufhaltsame Fortschritt während der Industrialisierung, (Oldenbourg, München, 1994), 257; Мари Ж. Чалић, Историја Југославије у 20. Веку, (Београд: Клио, 2013), 39–40.
O: Prilozi o radno-proizvodnim odnosima u 21. vijeku, br.10.