Ekonomske politike – Boriša Mraović

U jednom skorijem intervjuu proslavljeni francuski ekonomista Thomas Piketty primjećuje da smo „prestali diskutovati o transformaciji ekonomskog sistema,…o smanjivanju nejednakosti među društvenim klasama“.  Umjesto toga, „već decenijama govorimo javnosti da postoji samo jedan mogući ekonomski sistem i samo jedna moguća ekonomska politika i da vlade ne mogu učiniti ništa da bi promijenili raspodjelu prihoda i bogatstva.“ Zbog toga, tvrdi dalje, ne treba da nas čudi činjenica da je fokus političke debate na kontroli granica odnosno identiteta.

Koja je to jedina ekonomska politika koja vlada decenijama? I šta je uopšte ekonomska politika?

U smislu u kojem se politika (policy) smatra svim onim što državni aparat radi (ili ne), ekonomska politika je sve što ovaj aparat radi u domeni koja se naziva ekonomija. Suverena moć države da donosi pozitivno pravo i formuliše politike je, barem u principu, neograničena. U vanrednim okolnostima, u npr. epidemiološkoj krizi, situaciji prirodne katastrofe ili ratnom stanju, najbolje se vidi ta moć države. Svakako, u dobu u kojem živimo u većini dijelova svijeta potrebno je da politika ima barem minimalni legitimitet među stanovništvom i da se kreće unutar nekih zajedničkih standarda postupanja u odnosu spram osnovnih političkih, civilnih, ekonomskih, društvenih i radnih prava i sloboda ljudi, grupa, organizacija.

I u pitanjima regulisanja ekonomskih odnosa moć države je načelno neograničena. Ekonomija je pretpostavljena sfera aktivnosti koja samo analitički može biti posmatrana odvojeno od društvenih odnosa i svijeta institucija i kulturnih normi. Savremena ekonomska politika obuhvata sve od zakona o vlasništvu, poreza, finansijskih pravila, budžetskog finansiranja, investicione, industrijske, fiskalne i monetarne politike, politike javnih servisa, direktne proizvodne zadatke kao i bilo koje druge funkcije koje država sama sebi propiše. Danas je u gotovo cijelom svijetu na snazi neka kombinacija upravljačkih, regulativnih, i kontrolnih mehanizama organizovanih oko osnovnih prinicipa i institucija kapitalističkog poretka.  Institucionalni kostur na koji je kapitalizam oslonjen razlikuje se od zemlje do zemlje i varijacije su vrlo velike, ali postoje važni invarijantni elementi zajednički za sve slučajeve.

Ono po čemu se ekonomska politika u načelu razlikuje od drugih državnih politika je činjenica da se, umjesto na političku prosudbu, oslanja na nauku koja tvrdi da dobro poznaje fenomen o kojem govori. O kojoj se to nauci radi? Čitalac može reći: kakvo glupo pitanje, o ekonomiji naravno! Ipak, proučavanje istorije ekonomske discipline ne pokazuje nikakav sistematski uspon od prednaučnog višeglasja ka naučnom konsenzusu, već politički artikulisanu borbu za prevlast određenih ideja koja je rezultirala eliminacijom pluralizma kakav je inače jedini moguć u disciplini koja se bavi društvenim, a ne prirodnim fenomenima.  Umjesto toga, u posljednjih je 30 godina ostvarena gotovo potpuna hegemonija takozvane neoklasične ekonomije čije su pretpostavke razrađene u nekoliko formula ekonomske politike.

Uzmimo jednu tipičnu definiciju. U knjizi  Ekonomija nesigurnosti i Informacije Jean-Jacques Laffont, piše sljedeće:

Neoklasična teorija se najbolje može opisati kao sistematsko istraživanje implikacija racionalnog ponašanja u ekonomiji. Situacije neizvjesnosti ponekad vode neoklasičnu paradigmu racionalnosti do granica prihvatljivosti kao opisa ekonomskog ponašanja. Ipak, ako neoklasničnu teoriju uzmemo kao aproskimaciju koju treba empirijski testirati, ona nastavlja da ima deskriptivnu moć. Zaista, mogućnost falsifikacije koja razlikuje neoklasičnu teoriju od nekih kvazi-metafizičkih teorija je njena glavna prednost. Neoklasična paradigma takođe vodi konstrukciji relativno jednostavne normativne teorije koja pruža okvir za mišljenje za politčku ekonomiju.

Radi se dakle o „istraživanju implikacija racionalnog ponašanja u ekonomiji“. Implicitno se priznaje da postoji i neracionalno ponašanje ali to nije domena ove teorije. Nema ni riječi o empirijskim nejednakostima koje, svi znamo, čine sastavni dio ekonomije. To je svijet u kojem geografija, moć, relativna snaga i nasilje ne znače ništa i u kojem je sve u optimalnom balansu samo ako je idealno kompetitivno.

Vrlo važna tvrdnja je ona koja kaže da neoklasičnu teoriju od drugih „kvazi-metafizičkih“ teorija razlikuje mogućnost „falisfikacije“. Pretpostavka falisfikacionizma je sljedeća: teoriju mora biti moguće ispitati empirijski tj. podacima o objektivnim procesima koje cijela naučna zajednica može opažati. Tek kada se takvim podacima teorija može opovrgnuti ona zaslužuje status naučne tvrdnje.  Razrađujući falisfikacionizam Karl Popper je kao primjer kvazi-naučne teorije analizirao tada popularnu psihoanalizu čije osnovne pretpostavke o djelovanju nesvjesnog nije po njemu bilo moguće provjeriti. Tako i Laffont konkurentske ekonomske teorije smatra kvazi-naučnim i suprotstavlja im neoklasičnu teoriju koja se, kako tvrdi, može falisfikovati, čime zaslužuje da je se smatra pravim naučnim znanjem.

Mnogi drugi bi se složili sa ovom tvrdnjom ali je pitanje da li je to stvarno tako? Da bismo odgovorili na ovo pitanje moramo malo pažljivije razmotriti kategorije s kojima neoklasična teorija operiše kao i pitanje na osnovu kojih to uvida traži za sebe specijalan naučni status. Klasična ekonomija, poznata pod imenom politička ekonomija bavila se praktičnim pitanjima uvećavanja bogatstva. Matematička reformulacija ekonomske problematike iz druge polovine 19. vijeka, radikalno mijenja klasična pitanja. Glavna promjena tiče se prirode ekonomske vrijednosti koja je u klasičnoj teoriji npr. Ricarda ili Marxa utemeljena u radnoj snazi. U novom pristupu vrijednost gubi svoju materijalnu osnovu i postaje malo više od subjektivne prosudbe onog koji kupuje vođen potrebama i rukovođen načelom povećavanja vlastite dobrobiti tj. koristi. Odnos korisnosti (eng. utitlity) do kojeg se dolazi individualnom procjenom – tj. njegova minimalna promjena izražena diferencijalnim računom, dakle kao beskonačno mala veličina – postaje centralna referentna tačka matematičke konstrukcije nove paradigme, a rješenja diferencijalnih jednačina postaju tačke ekvilibrijuma određenih izolovanih sistema. Pažljiva analiza međutim pokazuje da se individualna korisnost ni na koji način ne može direktno mjeriti niti ju je moguće izraziti nekim univerzalnim mjernim jedinicama. Šta onda misiti o falisfikabilnosti paradigme? Centralni koncept je fantom. Nije ga moguće opažati niti mjeriti tako da ga ni empirijski nije moguće opovrgnuti.

Uprkos tome, Laffont podvlači „paradigma takođe vodi konstrukciji relativno jednostavne normativne teorije koja pruža okvir za mišljenje za politčku ekonomiju.“ To je glavni problem s kojim smo danas suočeni – ekonomsko jednoumlje. Uopšte uzevši, normativna teorija je set argumenata na osnovu kojih se zagovara određeni poredak normi tj. pravila koje u određenoj domeni treba slijediti. Normativna teorija je npr. teorija o podjeli javno-državne vlasti. Ona je u ovom slučaju eksplicitno politička tj. nije moguće pružiti bilo kakve definitivne empirijske dokaze o njenoj ispravnosti i tvrdi se jednostavno da je potrebno razdvojiti državne funkcije kako bi mogle služiti kao balans jedna drugoj i spriječiti zloupotrebu. S druge strane, i danas postoje zemlje u kojima ova podjela nije na snazi – u pitanju je politički princip koji negdje može, a negdje drugo ne mora, biti prihvaćen i u primjeni. I svi će se složiti da je u pitanju politički princip. S druge strane, ne može a da nas ne iznenadi konsenzus koji vlada u pitanjima ekonomske politike.

Do takve konvergencije nije došlo slučajno niti preko noći. Od Velike depresije iz tridesetih godina 20. vijeka i uspona ideja makroekonomske politike u gotovo svim razvijenim kapitalističkim zemljama vladala je neka varijanta mjera koje je formulisao uticajni britanski ekonomista John Maynard Keynes. Glavno pitanje makroekonomske politike bilo je kako spriječiti izbijanje periodičnih kriza. Keynesovo rješenje se ticalo uloge države u poticanju ukupne potražnje za robama i za radnom snagom povećavanjem trošenja u periodima smanjenja ekonomske aktivnosti. Paradigma je funkcionisala do ranih sedamdesetih kada započinje stagnacija pokrenuta naftnim krizama i rekonstrukcijom međunarodnog monetarnog poretka američkim odbacivanjem zlatnog standarda. Time je otvoren put za prodor neoliberalne politike restrukturiranja državne uloge u ekonomiji koja se odvija kroz postepenu marketizaciju prethodno državnih funkcija i frontalni napad na organizacije i institucije radničkog organizovanja i predstavljanja.

Stagnacija postavlja pretpostavke za uspon nove doktrine poznate pod imenom monetarizam. Mark Blyth je u knjizi Štednja. Istorija opasne ideje pokazao da nije u pitanju nikakva čvrsta ekonomska doktrina već mozaik liberalnih pretpostavki i uvjerenja o ulozi države u odnosu na funkcije tržišta, čije je sastavljanje počelo s John Lockeom u 17. vijeku. Formula koju je prije pola vijeka postavio Keynes prestala je da funkcioniše i države se u potrazi za novim rješenjima okreću idejama o značaju monetarnog okvira za stabilnost ekonomija. Prominentan postaje i drugi set ideja poznat kao „teorija javnog izbora“ što je u stvari primjena neoklasične ekonomske analize na pitanja funkcionisanja poličkih i drugih društvenih institucija. Njihova je kombinacija srž normativne teorije o kojoj Laffont govori. U toj je novoj situaciji uspostavljen splet međunarodnih institucija koje su sistematski promovisale i praktično radile na univerzalizaciji konsenzusa oko glavnih okvira ekonomske politike utemeljenih na ovim idejama. Uporedo je, jednako sistematskim radom, u važnim disciplinarnim institucijama izbrisan narativ o usponu nove omiljene doktrine.

U stvarnom svijetu, u ovom je periodu u prostoru koji je istovremeno i unutar država i izvan, narasla gigantska transnacionalna korporativna struktura i njene „globalne operacije“. Proces je pratio trend snižavanja poreskih stopa na bogatstvo i profit i paralelna razrada međunarodnog okvira za izbjegavanje plaćanja poreza omogućena upravo idejom suverenosti u ekonomskoj politici – najčešće u vidu nulte stope na prihode i profit uz garanciju anonimnosti. To je omogućilo da se manjina zastrašujuće obogati. Drugi dio ovog procesa bila je geografska integracija pojedinih zona svijeta u sistem zavisnog i nejednakog razvoja koji se temelji na višestrukim hjerarhijama korporativne eksploatacije radne snage i resursa i rastuća nejednakost na globalnom nivou.

Posljedice su bile dalekosežne i u domeni svakodnevnog života. Zagovornici ovakve politike dugo su tvrdili da će poreske olakšice za bogate i snažan rast privatnog sektora donijeti dobrobit svima. To je bio njihov moralni argument. Brojna istraživanja su tokom posljednje decenije pokazala da su ishodi suprotni. Stvari su podešene tako da omogućavaju neprestano uvećavanje privilegija već privilegovanih i da je u pitanju dugoročni trend. Danas se, međutim, kako je to istakla Wendy Brown u knjizi Nevidljiva neoliberalna revolucija, više ni ne obećava da će veće bogatstvo bogatih donijeti opštu dobrobit.Umjesto toga, normalizovana je politička pretpostavka da je sadašnji režim u kojem je svako odgovoran samo i isključivo sam za sebe, eventualno za sopstvenu porodicu, jedini mogući, dok više niko ništa ne obećava, osim još malo dodatne lične odgovornosti pod egidom autonomije na tržištima. U takvom okruženju intenzivnog individualnog takmičenja prezir postaje preovlađujući moralni stav spram siromašnih i stvarno isključenih; oni jednostavo nisu sposobni, ne žele da se potrude, misle da imaju neko pravo da rade mimo tržišta, zašto ne pronađu nešto da prodaju ili da urade, znaju li da svaka roba mora, po pravoj cijeni pronaći svog kupca.

Imperativ u vremenu ispred nas mora biti ponovno pokretanje ozbiljne diskusije o drugačijim ekonomskim mogućnostima. Do tada možemo jedino ići sve dublje u spirali beskonačne akumulacije kapitala (današnje politke) čije teške posljedice postaju svima jasnije iz dana u dan.

Boriša Mraović

O: Prilozi o radno-proizvodnim odnosima, br. 11.